ندای لرستان - خرم‌آباد - خروج بخش عمده بارندگی از استان، توزیع مکانی و زمانی نامناسب، بی نظمی اقلیمی و نبود سد با حجم کافی در لرستان از نکات قابل تامل پیرامون بارش‌های سیل‌آسای اخیر بود.
خبرگزاری مهر ، گروه استان‌ها_ *امیرحمزه حقی آبی: خروج بخش عمده بارندگی از استان، توزیع مکانی و زمانی نامناسب، بی نظمی اقلیمی، نبود سد با حجم کافی و… از نکات قابل تأمل پیرامون بارش‌های سیل‌آسای اخیر لرستان بود.
١- خروج بخش عمده بارندگی از استان به دلیل عدم وجود سدهای مخزنی کافی در استان
علیرغم اینکه حدود ١٢ درصد آب‌های سطحی کشور در لرستان جاری است، سهم استان لرستان از آب سطحی تنظیم شده کشور حدود 0.05 درصد است ولی این حجم آب نتوانسته نقش مناسبی در توسعه استان داشته باشد و علیرغم اینکه میزان اراضی آبی کشور حدود 42 درصد است، در لرستان این نسبت، 25 درصد است. هرچند بخش قابل ملاحظه‌ای هم از این اراضی آبی از گذشته تا به حال توسط زارعین و به صورت سنتی و با راندمان انتقال و توزیع آب پایین، تحت آبیاری قرار گرفته است و این طور نیست که توسط سدها و شبکه‌های آبیاری، تأمین آب شده باشند.
با وجود این بارندگی‌ها، ممکن است گفته شود که در لرستان، خشکسالی وجود نخواهد داشت؛ بله، اگر معیار خشکسالی، صرفاً «میزان بارندگی» باشد، خشکسالی وجود نخواهد داشت؛ لیکن این استان به دلیل عدم وجود مخازن کافی برای ذخیره آب، تقریباً همواره با کم آبی مواجه خواهد بود. از طرفی به خاطر شیب نسبتاً زیاد در این استان کوهستانی، رواناب ایجاد شده بر اثر بارندگی، به صورت سیلاب مخرب در می‌آید و باعث خسارات متعدد می‌شود. لذا در موضوع جبران خسارات ناشی از سیل و خشکسالی بایستی به این نکته توجه شود (در واقع در لرستان سیل و خشکسالی دو روی یک سکه اند). ضمناً در صورت وجود سدهای مخزنی در استان، بخاطر نقش مخزن در کاهش دبی اوج سیلاب و افزایش زمان رسیدن دبی سیلاب به اوج، انرژی سیلاب کاهش و سیل تسکین پیدا می‌کند و علاوه بر کاهش خطرات سیل در استان، خسارات سیل در استان خوزستان هم کاهش می‌یابد.
٢- توزیع مکانی نامناسب بارندگی
بیشتر بارندگی در مناطق کوهستانی، به دور از اراضی کشاورزی، در قعر دره‌های عمیق جاری و از استان خارج می‌شود (مثال اول: ایستگاه «کشور» در ارتفاعات جنوب شرق استان که معرف بیش از ١١ درصد وسعت استان است پربارانترین ناحیه استان است و همواره دارای بارندگی بالای ١٠٠٠ میلی متر است و عدد میانگین بارندگی استان را بالا می‌برد ولی بارندگی این منطقه بدون استفاده در استان، به صورت رواناب، از طریق دره‌های عمیق خارج می‌شود و وارد رودخانه دز می‌شود. مثال دوم: ایستگاه
دورود که دومین ناحیه پرباران استان است و بیش از ٩ درصد وسعت استان را در بر می‌گیرد، حدود ٧٥ درصد آن به رودخانه‌های سزار و بختیاری می‌ریزد و بدون استفاده مناسب از استان خارج می‌شود.)
همچنین امسال پلدختر، بر خلاف معمول، از پربارانترین مناطق استان بود که با توجه به اینکه در جنوب استان واقع شده است، بارندگی آنجا هم عمدتاً بدون قابلیت ذخیره از استان لرستان خارج می‌شود.
٣- توزیع زمانی نامناسب بارندگی
بر طبق آمار بلند مدت، حدود ٧٠ درصد بارندگی از اواخر آذر تا اوایل بهار اتفاق می‌افتد که در این مدت، نیاز بخش کشاورزی که بیشترین مصرف کننده آب است (با مصرف حدود٩٢ درصد آب) نسبتاً ناچیز است.
4- اگر زمان تداوم بارندگی طولانی باشد، بارش بی وقفه پس از اشباع کردن سطح زمین، تبدیل به رواناب می‌شود و نه تنها در تغذیه آب زیر زمینی تقریباً سهمی ندارد بلکه بدلیل طولانی‌تر شدن زمان بارندگی از زمان تمرکز (زمان رسیدن آب‌ها از دورترین نقاط حوضه‌های آبریز به نقطه خروجی) و تجمیع رواناب مناطق مختلف، تبدیل به سیلاب‌های مخرب می‌شود؛ ولی اگر بارندگی‌ها منقطع باشد و در فاصله بین دو بارندگی، زمین از حالت مرطوب و اشباع در بیاید، تأثیر آن در تغذیه آب زیر زمینی بیشتر است (مشروط به آنکه در زمان کوتاهی، مقدار بارندگی خیلی زیادی اتفاق نیفتد؛ که در این صورت هم، بخاطر بالا بودن شدت بارندگی، سیلاب اتفاق می‌افتد). اگر بارندگی به صورت برف باشد و به تدریج در زمین نفوذ کند، در تغذیه آب زیر زمینی مؤثرتر است.
5- بر خلاف برخی اظهار نظرها، نمی‌توان نظم یا تناوب زمانی خاصی را برای دوره‌های تر سالی و خشکسالی قائل بود؛ آنچه که مشاهده می‌شود بی نظمی اقلیمی است که برخی از آن به تغییر اقلیم تعبیر می‌کنند.
6- با توجه به نکات گفته شده، نیاز است که وزارت نیرو به تخصیص آب سدها و طرح‌های تأمین آب استان، نگاه ویژه داشته باشد و در وضعیت فعلی که تخصیص آب سدها و طرح‌های تأمین آب علیرغم داشتن مطالعات مصوب با محدودیت مواجه شده‌اند بازنگری کند و منابع مالی طرح‌های در دست اجرا را نیز تقویت کند.
٧- رواناب هایی که از استان خارج و در سدهای بزرگ پایین دست ذخیره می‌شود، تولید برق کرده و به مصرف کشاورزی و شرب می‌رسد. لذا از این آب که در بالادست (مثل استان لرستان) خرابی به بار می‌آورد، در پایین دست، آب بها و برق بها، حاصل می‌شود؛ لذا پیشنهاد می‌شود، از طریق یک ماده واحده در مجلس شورای اسلامی، بخشی از درآمد آب بها و برق بهای سدهای مخزنی کشور، صرف طرح‌های مهندسی رودخانه و کنترل سیلاب مناطق بالادست شود.
*استاد دانشگاه در مهندسی آب