چاپ

لر آنلاین - خواجه‌نظام الملک خدمات فرهنگی بسیار عظیمی را انجام داد که بدون تردید می‌توان گفت که در طول تاریخ سابقه نداشته است. او به عدالت، مهربانی، کمک به فقرا و مبارزه با ظلم شهره بود.

به گزارش خبرنگار مهر ، ابوعلی فرزند خواجه ابوالحسن علی بن اسحاق که یک دهقان زاده طوسی بود در کودکی در این شهر مقدمات علوم عقلی و نقلی را فراگرفت و در سن یازده سالگی حافظ قرآن کریم شد. او سپس به شهرهای بزرگ خراسان رفت و علوم زمان خویش را فراگرفت. پدرش ابوالحسن علی در خدمت ابوالفضل سوری که از جانب محمود غزنوی حکمران خراسان شده بود قرار گرفت و ابوعلی در یک خانواده دیوانی (اداری و حکومتی) رشد کرد و چون پدرش به اداره مالی و حکومتی طوس رسیده بود و در آن زمان بیشتر مشاغل موروثی بود، لذا ابوالحسن علی فرزند خود را برای امور دیوانی تربیت کرد.
در زمان استیلای سلجوقی ها بر خراسان که از 428 ه.ق آغاز شد و حکومت بلخ با ابوعلی بن شاذان بود، خواجه که بیش از بیست سال از عمرش نگذشته بود به خدمت حاکم بلخ درآمد و چون ابوعلی بن شاذان بعد از استیلای چغری بیک سلجوقی بر بلخ به وزارت او رسید، خواجه هم از این طریق در خدمت سلجوقی ها درآمد و در زمان حاکمیت آلپ ارسلان بر خراسان، خواجه به سال 451 ه.ق (1059 م) به وزارت او در آن خطه منصوب گردید . این در حالی بود که طغرل سلجوقی (455 ـ 429 ه.ق) (1063 ـ 1027 م) به سلطنت رسید. طغرل پایه قدرت حاکمیت سلجوقیان را محکم کرد.
وزیر او ابونصر عمیدالملک کندری بود، ولی در عین حال خواجه ابوعلی که بعدها به نظام الملک ملقب شد، آنقدر در دستگاه سلجوقیان نفوذ کرد که بزرگان سلجوقی به پیروی از خواجه نظام الملک به صوفیان و اهل طریقت و عرفا احترام می گذاشتند. طغرل در سن هفتاد سالگی در 8 رمضان 455 (4 سپتامبر 1063) در ری وفات کرد و در محلی که در آن شهر برجی ساخته بود، مدفون شد. چون طغرل اولادی نداشت و برادرش چغری بیک هم قبل از وی درگذشته بود، آلپ ارسلان فرزند چغری بیک در 455 ه.ق به سلطنت رسید . از آنجایی که آلپ ارسلان به این نکته پی برد که عمیدالملک کندری درصدد بوده است که سلیمان نامی از خاندان سلجوقی را به سلطنت برساند، در ذی الحجه 456 (1064 م) عمیدالملک کندری را کشت و خواجه ابوعلی را با لقب نظام الملک به وزارت خود برگزید.
خواجه از این پس در همه سفرها همراه آلپ ارسلان بود. از بزرگترین وقایع دوره آلپ ارسلان، جنگ او با «رومانوس دیوجانوس » (Romanus Dioganus) امپراتور روم شرقی (بیزانس) بود که در منطقه ملازگرد در شمال دریاچه وان در ذی القعده 463 (اوت 1071 م) روی داد و رومانوس اسیر و با دادن خراج آزاد شد. آلپ ارسلان در 30 ربیع الاول 465 (14 دسامبر 1072) در کنار جیحون به دست قلعه بانی به نام یوسف خوارزمی از پای درآمد و فرزند جوان او جلال الدین ملکشاه که 17 یا 18 سال بیشتر نداشت به سلطنت رسیده و او همچنان خواجه نظام الملک را در وزارت خویش ابقا کرد .
جــلال الدین ملکشاه از (485 _ 465 ه.ق) (1092 _ 1027 م) به مدت 20 سال سلطنت کرد و در این دوره بود که خواجه ابوعلی ملقب به نظام الملک از آنجایی که وزیر مقتدر و صاحب اختیار دو سلطان نیرومند یعنی آلپ ارسلان و سپس ملکشاه بود به تاج الحضرتین نیز ملقب شد و در فرامین سلطنتی او به این عنوان خطاب می شد: خواجه قوام الدین ابوعلی نظام الملک طوسی (تاج الحضرتین). ابن اثیر درباره اهمیت خواجه نظام الملک می گوید که دولت سلجوقی، الدوله النظامیه است . زمانی که ملکشاه سلجوقی در سن هفده سالگی به سلطنت ایران رسید، خواجه نظام الملک 47 سال داشت. ا
گر زمان وزارت او را بر خراسان در زمان حاکمیت آلپ ارسلان بر آن منطقه نیز در نظر بگیریم، خواجه نظام الملک دارای بیست و هفت سال خدمت اداری (دیوانی) بود. اگر دوران وزارت مطلق خواجه نظام الملک را بر دربار آلپ ارسلان و ملکشاه به طور جداگانه محاسبه کنیم، او نزدیک به سی سال (29 سال و 7 ماه) حکومت کرد و اگر آغاز دوران دیوان سالاری خواجه را در دستگاه سلجوقیان که از سن 20 سالگی آغاز می شود محاسبه کنیم می توانیم بگوییم که خواجه نظام الملک به مدت پنجاه و هفت سال دیوان سالاری کرد و امور اداری دولت سلجوقی را به خوبی اداره کرد و بوروکراسی را با تکنوکراسی درهم آمیخت. بی جهت نبود که ملکشاه بی تجربه خطاب به نظام الملک همواره می گفت: «من امور را از کوچک و بزرگ به تو واگذار کردم، تو به منزله پدر هستی.» به رغم آن که سوگند خورده بود که وزیر خود را همواره یار و پشتیبان باشد ولی به تحریک ملکه (ترکان خاتون) مانع انجام امور می شد .
در تاریخ اندیشه‌های سیاسی، رسم بر این است که پژوهشگران ابتدا اندیشه‌های یونانی را کاوش می‌کنند، دیدگاه افلاطون و ارسطو را بررسی می‌کنند و به عنوان ریشه‌ی مکتب‌های سیاسی به آن می‌نگرند. اما خواجه نظام الملک طوسی پیرو هیچ مکتب سیاسی که از یونان و روم باستان به ارمغان آورده باشند، نبود. اگر گفته‌های خواجه و خط مشی او را در مدت نزدیک به سی سال وزارت در دستگاه سلجوقیان بررسی کنیم، چیزی جز گسترش عدالت اجتماعی، مبارزه با ستم و تشویق به نشر علم نمی‌بینیم .
در کتاب سیاست نامه، در همه داستان های تاریخی که برای عبرت آموزی آورده است، با هدف روشن کردن نتیجه عدالت خواهی و عواقب شوم ظلم و ستم در جوامع مختلف را برای ملکشاه سلجوقی به زبان ساده بازگو می کند. اگر بخواهیم برای او در سیاست نامه » فلسفه تاریخ» بسازیم، می توانیم آشکارا بگوییم که بر طبق نوشته های او می توان ادعا کرد که: طبق قوانین و سنت هایی که عدالت را توصیه می کند و عدالت به این معنی است که هر کس در جایگاه خود قرار گیرد، باید در فرآیند تاریخ، عدالت خواهان حاکم باشند. .
خواجه ‌ نظام الملک در عهد وزارت خود خدمات فرهنگی بسیار عظیمی را انجام داد که بدون تردید می ‌ توان گفت که در طول تاریخ سابقه نداشته است. او به ایجاد و تأسیس مدارس پرداخت که در تاریخ به نام وی و به مدارس نظامیه مشهورند.
همان مدارس هستند که سرمشق دانشگاه ‌ ها شدند و مهم ‌ ترین آن ‌ ها عبارتند از: نظامیه ‌ های بغداد، موصل، نیشابور، بلخ، هرات، مرو، آمل، گرگان، بصره، شیراز و اصفهان. نهضتی که نظام ‌ الملک با ساختن نظامیه ‌ های متعدد به وجود آورد، به زودی و با سرعت شگفت ‌ آوری از طرف تمامی نقاط ایران و بسیاری دیگر از بلاد کشورهای اسلامی دنبال شد، به طوری که در قرن ‌ های پنجم و ششم هجری هیچ شهری نبود که در آن مدارس متعدد وجود نداشته باشد. در این مدارس درس ‌ هایی چون علوم ادبی، ریاضیات، طب و حکمت، فقه، حدیث، تفسیر تدریس می ‌ شد و همچنین کلیه ‌ ی مدارس دارای کتابخانه ‌ هایی معتبر بودند. خواجه دستور داد برای هر کتابخانه، کاتبان، 5 شاهنامه از حکیم طوس فردوسی جاودانه سخن را رونویسی و نگهداری کنند. بزرگ اندیشمند برجسته می ‌ گوید: "خواجه ‌ نظام الملک توسی، سه هدیه ‌ ی جاودانه برای ایرانیان به یادگار گذاشت .
نخست دستور داد سال ‌ شمار خورشیدی فراهم شود تا سال ‌ شمار قمری کنار گذاشته شود . دوم آنکه دستور داد هزاران بار کتاب شاهنامه ‌ فردوسی خردمند بازنویسی شود تا زبان ایرانیان نجات یابد و سوم برافراشتن دانشگاه ‌ های نظامیه بود که ریشه و پایه ‌ ی دانشگاه ‌ های امروزی است . در مدارس نظامیه، هر دانشجویی اتاقی خاص خود داشت و مقرری ماهیانه می ‌ گرفتند و خوراک و خوابگاه نیز بر عهده ‌ دانشگاه بود. خواجه ‌ نظام ‌ الملک، نظامیه ‌ ی نیشابور را برای ابو ‌ المعالی جوینی ساخت. کهجوینی به مدت 20 سال در آنجا به تدریس اشتغال داشت و شاگردانی همچون غزالی را تربیت نمود و از بزرگ ‌ ترین دانشگاه ‌ هایی که خواجه تأسیس کرد، نظامیه ‌ ی بغداد بود که در آن زمان بیش از 6000 دانشجو داشت و در طول تاریخ، اساتید برجسته ‌ ای همچون محمد غزالی، سعدی شیرازی، ابواسحاق شیرازی و غیره در آن به امر تدریس اشتغال داشتند .
علاوه بر ساختن دانشگاه، خواجه خدمات فراوان دیگری همچون آب انبار، گرمابه، بازار، بیمارستان ‌ ها را به جهانیان عرضه کرد و قرن پنجم را مبدل به شکوفاترین قرون فرهنگی اسلام ساخت. مجلس خواجه نظام ‌ الملک مملو از علماء و دانشمندان و فقها بود تا جایی که بسیاری بر او خرده می ‌ گرفتند که همنشینی با علما، ایشان را از مسائل سیاسی باز داشته است، اما خواجه می ‌ فرمود: «آن ‌ ها زیبایی دنیا و آخرت می ‌ باشند و اگر آن ‌ ها را بر سرم قرار دهم، باز هم آن ‌ ها بزرگ ‌ تر از آن هستند.»
وی انسانی بسیار متواضع و فروتن بود. خواجه نظام ‌ الملک دارای ویژگی ‌ های خوب زیادی بود. هر گاه صدای اذان را می ‌ شنید، از هر کاری دست برمی ‌ داشت و بر نماز اول وقت مواظبت می ‌ کرد و همواره روزهای دوشنبه و پنجشنبه را روزه می ‌ گرفت و بسیار صدقه می ‌ بخشید و انسانی بردبار، شکیبا و باوقار بود. امام ذهبی در سیر اعلام ‌ النبلاء می ‌ گوید: «خواجه نظام ‌ الملک از کسانی بود که خیر و تقوای فراوانی در آن ‌ ها دیده می ‌ شد و گرایش خاص به انسان ‌ های صالح داشت و از پند و اندرزهای ‌ شان متأثر می ‌ گشت و اگر کسی عیوب وی را برایش بازگو می ‌ کرد، از آن شخص قدردانی می ‌ نمود و وی را گرامی می ‌ داشت و گریه می ‌ کرد و اشک از چشمانش سرازیر می ‌ شد و هیچ ‌ گاه بدون وضو در مجلس نمی ‌ نشست و گاهی نبود که وضو بگیرد، مگر اینکه با آن وضو، نماز سنت می ‌ خواند و هر گاه مؤذن از اذان گفتن غافل می ‌ گشت، او را یادآور می ‌ شد .
حس میهن ‌ پرستی و جایگاه خواجه نظام در نزد سلطان ملکشاه و مردم برای بعضی ‌ ها ناخوشایند بود و کسانی نبودند جز باطنیان که معتقد بودند، مفاهیم دینی علاوه بر معانی ظاهری دارای معانی باطنی می ‌ باشد و هر کس که به معانی باطنی معتقد نباشد، در غل و زنجیر شرع اسیر می ‌ شود . باطنیان که از مبارزه با خواجه ناتوان شده بودند، تصمیم گرفتند از طریق دیگری وی را از راه بردارند. روز پنجشنبه موافق با دهم رمضان سال 485 هجری قمری خواجه به نزدیکی نهاوند رسیدند. در آنجا سلطان و خواجه و همراهان جهت افطار اطراق کردند و نیازمندان برای رفع نیازهای ‌ شان به خدمت وی آمدند. زمانی که خواجه از افطار فارغ شد، شخص باطنی در لباس صوفی خود را به خواجه نزدیک کرد و خود را محتاج و نیازمند معرفی کرد .
خواجه نظام ‌ الملک هم از روی مردم دوستی و دلسوزی ‌ اش باب سخن با وی را گشود که ناگهان دستان پلیدی از آستین باطنیان سر بر ‌ آورد و با خنجری قلب شیر مرد تاریخ ایران را درید؛ اما پس از فرار، پای قاتل به طناب خیمه ‌ ای گیر کرد و به زمین افتاد و او را دستگیر کردند. اما خواجه فرمود: قاتل مرا رها کنید زیرا من او را بخشیدم. ملکشاه پادشاه ایران پس از شنیدن خبر بر بالین خواجه حاضر گشت ... اما خواجه در آخرین لحظات عمر بود و خیلی زود روح از تنش پر کشید. هنگامی که خبر وفات خواجه منتشر شد، حزن و اندوه سراسر ایران را فرا گرفت و غم و عزاداری مردم، ماه ‌ ها به طول انجامید.
خصوصیات اخلاقی خواجه وی شخصیتی بسیار دلسوز و مهربان و نرم دل بود و به اجرای عدالت در میان مردم بسیار مشتاق بود ابن کثیر در البدایه و النهایه نقل می‌کند که زنی ضعیف و درمانده از خواجه یاری طلبید و خواجه نیز لب به سخن با او را گشود و در کنارش ایستاد تا به مشکلش رسیدگی کند و آن زن نیز مشکلات خود را به خواجه بازگو می‌کرد پاسبانان خواجه خواستند زن را از کنار خواجه دور نمایند اما خواجه خطاب به آنان فرمود: «شما برای خدمت به چنین انسانهای ضعیف و درمانده‌ای انتخاب شده‌اید وگر نه پادشاهان و امراء نیازی به خدمت شما ندارند .»
در ادامه بخشهایی از سیاست نامه او را می خوانیم:
ـ چاره نیست پادشاه را از آن‏که هر هفته‏ای دو روز بمظالم بنشیند و داد از بیدادگر بستاند و انصاف بدهد و سخن رعیت بگوش خویش بشنود بی‏واسطه‏ای و چند قصّه که مهمّ‏تر بود باید که عرضه کنند(سیاست نامه،ص 18)
ـ و چنان خواندم در کتب پیشینیان که بیشتر از ملکان عجم دوکانی بلند بساختندی و بر پشت اسب بر آنجا بایستادندی تا متظلّمان که در آن صحرا گرد شده بودندی همه را بدیدندی و داد هریک بدادندی.و این بسبب آن‏چنان بوده است که چون پادشاه جایی نشیند که آن جایگاه را در و درگاه و دربند و دهلیز و پرده و پرده‏دار باشد صاحب‏غرضان و ستمکاران آن کس را بازدارند و پیش پادشاه نگذارند.(همان، ص 18 و 19)
ـ واجب است بر پادشاهان از احوال رعیت و لشکر و دور و نزدیک خویش بررسیدن و اندک و بسیار آنچه رود بدانستن. اگر نه چنین کند عیب باشد و بر غفلت و خوارکاری و ستم‏کاری حمل کنند و گویند «فساد و دراز- دستی که در مملکت می ‏رود یا پادشاه می‏ داند یا نمی‏ داند؛ اگر می‏ داند و تدارکی و منعی نمی‏ کند آن است که همچون ایشان ظالم است و به ظلم رضا داده است و اگر نمی‏ داند بس غافل است و کم‏دان.» و این هر دو معنی نه نیک است.(همان، ص 85)
ـ چون ملک بیدادگر باشد لشکر همه بیدادگر شوند و خدای را عزّ و جلّ فراموش کنند و کفران نعمت آرند. هر آینه خذلان و خشم خدای در ایشان رسد و بس روزگار برنیاید که جهان بیران[ویران] شود و ایشان به سبب شومی گناهان همه کشته شوند.(همان، ص 58) ( سیر الملوک، سیاست نامه خواجه نظام الملک، چاپ هیربرت )
در محله دارالبطیخ اصفهان که امروز محله احمد آباد است، آرامگاه خواجه نظام الملک طوسی،‌ مرد بزرگ علم و ادب و سیاست ایران در سال های 465 و 485 هجری قمری واقع شده است. آرامگاه خواجه در کنار قبور چند تن از شاهان سلجوقی قرار گرفته و به نظر بسیاری از محققین و کارشناسان در گذشته بنای مناسبی نیز بر این قبور وجود داشته است.
در این محل 8 قبر به چشم می خورد که اغلب دارای سنگ مرمر نفیس هستند. بر مدفن خواجه سنگ مرمرین بسیار زیبائی نصب است که در اطراف آن کتیبه ای شامل آیه الکرسی و کلمات دیگر نوشته شده است.
مزار ملکشاه سلجوقی نیز در همین محل قرار دارد. ترکان خاتون همسر ملکشاه سلجوقی و فرزندان او مانند برکیارق و سلطان محمد و سلطان محمود نیز در این محل مدفون هستند. بر سنگ های موجود در این محل علاوه بر تاریخ های مربوط به زمان سلجوقی،‌ برخی تواریخ از جمله 859 هجری قمری و 937 و 953 هجری قمری نوشته شده است.
منابع:
1.سیروس غفاریان، خواجه نظام الملک
2- تاریخ زبان و ادبیات ایران از زمان طغرل سلجوقی تا عصر هلاگوی چنگیزی نوشته پروفسور عباس مهرین شوشتری، انتشارات مانی، تهران، 1352 .
3 - خواجه نظام الملک نوشته سیدجواد طباطبایی، انتشارات طرح نو، تهران، 1375 .
4 - دیوانسالاری در عهد سلجوقی نوشته کارلا کلوزنر ترجمه یعقوب آژند موسسه انتشارات امیرکبیر، تهران، 1363 .
5 - سیاست نامه (سیرالملوک)، خواجه نظام الملک به اهتمام هیوبرت دارک انتشارات علمی فرهنگی، تهران، 1364 .
6 - تاریخ ایران کمبریج، از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخانیان گردآورنده جی. آ
7- منابع مختلف اینترنتی